KABIHASNANG ROMAN

HEOGRAPIYA AT ANG KABIHASNANG ROMAN

Naging  mas mainam ang paglalakbay at pakikipagkalakalan sa kabihasnang Roman sapagkat hindi kasing tatarik ng mga kabundukan ng Greece ang bulubundukin sa Italian Peninsula. Para matugunan ang pangangailangan ng mga Roman mas maraming lupain din ang napagtamnan. Ang Italy ang napaligiran ng mga dagat. Nakatulong ang mga dagat sa pakikipagkalakalan ng mga sinaunang Roman sa iba't ibang kabihasnan sa Mediterranean. Naging daan ang Ilog Tiber upang madaling maiangkat ang mga produkto sa Rome.

SINAUNANG ROME

1000-500 B.C.E. - Sa pagitan nito nagtatag ng mga sinaunang pamayanan sa Italian Peninsula ang tatlong pangkat ng tao. Ang mga Latin, Greek at Etruscan.
1000 B.C.E. - Nandayuhan ang pangkat ng mga Indo-European, ang mga Latin, sa Italy.
Latium - dito sa rehiyon na ito sila nanirahan. Sa magkabilang panig ng Ilog Tiber.
Latin - sila ang itinuring na mga unang Roman. Dahil sila ang nagtatag ng mga unang pamayanan  sa Rome, sa Palatine Hill.
750-600 B.C.E. - nandayuhan at nagtatag ng mga kolonya ang mga Greek sa timog Italy at sa Sicily.
650 B.C.E. - sinakop ng pangkat na ito ang Latium.

PAMUMUNO NG MGA ETRUSCAN

Haring Etruscan - pinamunuan ang mga pamayanan sa Latium sa loob ng mahigit isang siglo.
Pamilya Tarquin - naging pinakamakapangyarihang angkan ng mga Etruscan.
Forum o plaza - Isang ambag ng mga Etruscan. Ito ang naging sentro ng buhay pampolitika , panlipunan at pangkomersyo ng mga Roman. Dito sila nagsagawa ng mga pagpupulong at iba pa.
Republika - isang pamahalaang pinamumunuan ng mga opisyal na inihalal ng mga mamamayan.
509 B.C.E. -  matagumpay na nakamit ng mga Roman ang kalayaan matapos mapatalsik ang huling haring Etruscan na si Tarquin the Proud.

ANG REPUBLIKA NG ROME

Patrician - sila ay mga maharlika at mga nagmamay-ari ng malalaking lupain
- mayroon silang karapatan na manungkulan sa pamahalaan
Plebeian -  ay kabilang sa mga pamilyang huling nanirahan sa Rome
- magsasaka, manggagawa at mangagalakal
- wala silang karapatan na manungkulan sa pamahalaan
Pareho silang may karapatang maghalal ng pinuno at tungkuling magbayad ng buwis at maglingkod sa hukbong Roman.

ESTRUKTURA NG PAMAHALAAN

Konsul - nangasiwa sa bawat aspekto ng lipunan sa Rome
- limitado ang kanilang kapangyarihan
- isang taong panunungkulan
May kapangyarihan sila na tutulan o i-veto ang pasiya ng isa pang konsul.
Senado - binuo ng 300 kasaping patrician
- panghabambuhay na panunungkulan
- tungkulin nila gumawa ng batas
Diktador - may ganap na kapangyarihan na gumawa ng batas at pamunuan ang hukbong sandatahan
- anim na buwang panunungkulan

HUKBONG SANDATAHANG ROMAN

Legion - malaking pangkat ng hukbong sandatahan ng Rome
- binuo ng may 6000 legionary o sundalong Roman
Century - binuo ng may 60 hanggang 120 legionary
- tawag sa mas maliit na yunit ng legionary

KARAPATAN NG MGA PLEBEIAN

494 B.C.E. - nagprotesta ang mga plebeian dahil sa limitadong karapatang makilahok sa pamahalaan. Itinatag din ang isang asamblea sa panahong ito.
Tribune - binuo ng sampung kasapi
- may kapangyarihang gumawa ng batas para sa mga plebeian
- nagkaroon din sila ng kapangyarihang gumawa ng batas para sa Republika
451 B.C.E. - tagumpay para sa mga plebeian ang pagtatatag ng Twelve Tables
Twelve Tables - mga batas na nakasulat sa 12 tableta. Ipinaskil ito sa Forum
Natapos ang kaniya-kaniyang interpretasyon ng mga batas at naitaguyod din ang karapatan ng mga Plebeian dahil sa Twelve Tables.

PAGLAWAK NG KAPANGYARIHANG ROMAN

265 B.C.E. - matagumpay na napasakamay ng mga Roman ang buong Italian Peninsula maliban sa Po Valley.

Ninais ng mga Roman na maging makapangyarihan sa buong Mediterranean pagkatapos ng pananakop sa Italian Peninsula. Ninais din nilang makamit ang kontrol sa kalakalang pandagat. Para magawa ito, tinignan nila ang Sicily bilang mahalagang bahagi ng layuning imperyalista. Sa hangaring ito naging mahigpit na katunggali ng Republika ang matatag na Imperyong Carthagian.

MGA PUNIC WAR

264 B.C.E. - Ang tunggalian ng Rome at Carthage para sa Sicily at sa kanluran ng Mediterranean ay humantong sa Unang Punic War. Tumagal ito ng 23 taon.

241 B.C.E. - Nagapi ng Rome ang mga Carthage at nakamit ang Sicily bilang unang lalawigan ng Republika.

Sa pagnanais na makapag higanti.Si Hannibal na heneral na Carthaginian. Pinamunuan ang hukbo ng 59 000 sundalo at 60 elepanteng pandigma. Upang linlangin ang kalaban, nilandas ng hukbo ni Hannibal ang mahabang ruta mula Spain,France at patawid sa Alps, upang sakupin ang Italy. Ito ang naghudyat sa  Ikalawang Punic War noong 218 B.C.E.

216 B.C.E. - Nakamit ng Carthaginian ang pinakamalaki nilang tagumpay sa Cannae

Nakatagpo ng katapat si Hannibal kay Scipio, heneral at konsul ng Rome. Dahil sa estratehiyang ginawa ni Scipio, napilitan si Hannibal na umatras patungong Carthage upang ipagtanggol ito laban sa sumasalakay na hukbong Roman.

202 B.C.E. - nagwakas ang Ikalawang Punic War, dahil sa pagkatalo ni Hannibal sa Zama. Napasakamay ng mga Roman ang Spain at ginawang lalawigan ng imperyo.

        Paglipas ng 53 taon ay sariwa pa rin sa alaala ng mga Roman ang pagwasak ng mga Carthaginian sa Rome.

149 B.C.E. - Sinalakay ng mga Roman ang Carthage at nagsimula ang Ikatlong Punic War.
Ito ay bunsod ng pambubuyo ng maimpluwensyang senador na si Cato sa mga Roman na "wasakin ang Carthage." Sinunog ng mga Roman ang lungsod at ipinagbili bilang alipin ang 5000 na naninirahan dito. Ginawang lalawigan ng Rome ang Carthage.

70 B.C.E. - nakamit ng Republika ang tugatog ng kapangyarihan. Matapos masakop ang kanlurang Mediterranean  ay sinunod naman nila ang Silangang Mediterranean. Sinakop naman nila ang Macedonia, Greece at Pergamun sa Anatolia. Itinuring ng mga Roman ang Mediterranean Sea na mare nostrum o "ang aming dagat."

PAGHINA NG REPUBLIKA

Kasabay ng paglawak ng teritoryong Roman ay ang paghina ng katatagan ng Republika. Lumaki ang agwat ng mayayaman at mahihirap. Tumaas din ang bilang ng mga mahihirap. Ito ay dahil sa pag-iral ng korapsyon at katiwalian sa pamahalaan. Kasabay nito ang pagkakaroon ng latifundia.

Latifundia - "malaking hacienda"
Sphinx - isang malaking estatwa na may katawan ng leon at ulo ng tao

Bahagi ng Sphinx ng Great Pyramid of Giza. Ang Valley of the Kings naman sa Thebes ay ipinagawa upang maging libingan ng mga Pharaoh ng bagong kaharian. Nawala ng sakahan, tirahan, at kabuhayan ang maraming sundalo at karaniwang magsasaka. Ang kalagayang ito ang pinagmulan ng tensiyon sa pagitan ng mayayaman at mahihirap.

MGA REPORMISTA

Ang magkapatid na Gracchus ang nagnais na malutas ang suliranin sa kahirapan.
Tiberius - Iminungkahi ni Tiberius na liitan ang sukat ng mga latifundia at ipamahagi ang ibang lupain sa mahihirap.
Gaius - Sinuportahan ang pagbabalik ng lupain sa mga magsasaka at ang pagpapababa sa presyo ng bigas.
       
                 Unang Triumvitrate ay natatag dahil sa pag-aaway ng senado. Ito ay kinabilangan nina Julius Caesar, Pompey the Great at Marcus Crasus. Ngunit sila mismo ay hindi nag kasundo-sundo at nag patayan din.
                Nang mabuwag ang Unang Triumvirate ay nabuo ang ikalawa na kinabilangan nina Octavian (Augustus Caesar), Marcus Lepidus at Anthony. Sumama si Mark Anthony kay Cleopatra VII at nag karoon ng anak. Datapwat, si Anthony ay kasal sa kapatid ni Octavius kaya pinaslang nito ang buhay ni Anthony at sumunod namang nag pakamatay si Cleopatra at Sumiklab ang digmaan ng Senado.
                Nag retiro si Marcus Lepidus sa Katungkulan at naiwan si Octavian na iprinoklama ang sarili na kauna-unahang Emperador ng Emperyong Romano, at tinawag siyang Augustus Caesar.

ANG IMPERYONG ROMAN

Sa pamumuno ni Augustus Caesar ay tinamasa ng Rome ang kapayapaan at kasaganahan. Tinagurian ang panahong ito na Pax Romana o "kapayapaang Roman." Tumagal ito ng mahigit 200 taon.

PAX ROMANA AT ANG KULTURANG ROMAN

Kinakitaan ang Pax Romana ng pag-unlad sa ekonomiya. Naging mayabong rin ang kalakalan sa imperyo. Ang mga karaniwang mamamayan ay umangat ang buhay.

KOMUNIKASYON AT TRANSPORTASYON

Naging madali at ligtas ang paglalakbay sa lupa at sa dagat. Dahilan din ito upang lumaganap ang Kristiyanismo. Latin ang opisyal na wika dito at ginagamit din ang Greek.

KARAPATAN NG KABABAIHAN

Nakamit ng mga kababaihan ang higit na kalayaan at karapatan sa lipunang Roman. Nakapaghanapbuhay rin sila, ngunit wala pa rin silang karapatan bumoto.

EDUKASYON

Pribado ang pag-aaral ng mayayamang Roman. Geometry, astronomiya, pilosopiya at pagtatalumpati ang kanilang pinag-aralan. Pagsulat, pagbasa at pagkompyut naman ang pinag-aralan ng mga karaniwang mag-aaral.

PANITIKAN

Cicero - may akda ng mga talumpati at aklat sa retorika
Ovid - may akda ng Metamorphoses
Virgil - may akda ng Aeneid
Livy - may akda ng kasaysayan ng Rome
Tacitus - tumuligsa sa paniniil ng mga Julian Emperor

PANINIWALA

Pinaniwalaan ng mga Roman na katulad ng  tao ang kanilang diyos subalit na may mahikal na kapangyarihan. Katulad din ng mga diyos at diyosang Greek, ngunit iba ang tawag sa kanila.
Jupiter   -  diyos ng kalangitan
Juno -    asawa niya si Jupiter
Neptune - diyos ng karagatan
Minerva - diyosa ng karunungan
Venus   -   diyosa ng pag-ibig si Venus
Mars   -     diyos ng digmaan
Pluto    -   diyos ng underworld

LIBANGAN

-Karera ng Chariot 
-labanan ng mga gladiator sa isa't-isa o sa mababangis na hayop
-Ang gladiator ay karaniwang alipin o bilanggo.

ARKITEKTURA

Colosseum - dito isinasagawa ang mga labanan ng gladiator
Circus Maximus - isang stadium para sa karera ng mga chariot
Pantheon - templo na ipinatayo ni Hadrian
Aqueduct - estrukturang nagdadala ng tubig mula sa mga ilog patungo sa mga lungsod
Appian Way - pangunahing kalsada na nag-uugnay sa Rome

Si Augustus Caesar ang tinaguriang pinakadakilang empe-rador ng Pax Romana. Dahil sa kawalan ng batas ay muling nabalot ng digmaang sibil ang imperyo. 

MGA EMPERADOR MATAPOS NI AUGUSTUS CAESAR

Ang sumunod na apat na emperador ay tinaguriang Julian Emperors. Naging mapang-abuso at mahihina ang mga Julian Emperors. Sila ay ang mga sumusunod:

Tiberius -diktador na kinatakutan dahil sa kaniyang kalupitan
Caligula - may mahinang pag-iisip
Claudius - mahina at matatakutin
Nero - malupit na pinuno at maaring wala rin sa katinuan

69-96 C.E. - nakamit ng pamilya Flavian ang pamamahala sa imperyo. Sila ay sina Vespasian, Titus at Domitian.

Sa ilalim ng Dinastiyang Flavia, isinaayos ang pamamaraan ng pananalapi. Sumunod na pinamunuan ang imperyo ng tinaguriang Limang Mahuhusay na Emperador. Sila ay ang mga sumusunod: 

Nerva - nagpasimula sa pagmamana ng katungkulan sa pagiging emperador
 Trajan - lumawak ang teritoryo sa ilalim ng kanyang pamumuno
Hadrian - pinalakas niya ang hukbong Roman
Antoninus Pius -napanatili ang kasaganaan at kapayapaan sa imperyo
 Marcus Aurelius - nagtaguyod ng pamumuhay ayon sa banal na kalooban ng Diyos

Diocletian - nagpatupad ng mga reporma
                     - tinaasan ang mga bilang at sahod ng mga legionary
                     - ipinatupad ang Edict of Prices
Constantine - unang kristiyanong emperador ng Rome
                        - nagpatuloy sa mga reporma ni Diocletian
330 C.E. - inilipat niya ang kabisera ng Silangang Imperyong Roman sa Byzantium (kasalukuyang Istanbul sa Turkey)
             Bilang parangal kay Constantine tinawag itong Constantinople.

PANANALAKAY NG MGA BARBARO

300 C.E. - pagsalakay ng tribong Germanic sa Imperyong Roman. Tinagurian sila ng mga Roman na barbaro o "hindi sibilisado"

              May dahilan ang mga barbaro sa pagtungo sa kanluran, dahil sa mainam na klima sa imperyo, paghangad ng yaman at pagtakas mula sa bagsik ng mga Hun.

410 C.E. - sinalakay ng mga Visigoth sa pamumuno ni Alaric ang Rome. Kalaunan, sa Gaul at Spain nagtatag ng kaharian ang pangkat na ito.

488 C.E. - Nagtungo ang mga Ostrogoth sa Italy. Doon sila nagtatag ng kaharian sa pamumuno ni Theodoric the Great.

452 C.E. - Sinalakay ng mga Hun ang Rome sa pamumuno ni Attila. Subalit, sa pagkamatay ni Attila ay hindi nila tuluyang nasakop ang Rome.

              Ang mga Vandal ay nagtungo sa Spain at Africa sa pamumuno ni Genseric, sinakop ang Rome taon 455 C.E.
              Noong ikalimang siglo C.E. sinalakay ng mga Jute at Anglo-Saxon ang Roman Britain. Nagtatag ng kaharian sa Gaul ang mga Frank.

476 C.E. - tuluyang bumagsak ang Rome nang salakayin ito ni Odoacer, isang mandirigmang German at naging unang haring barbaro. Pinatalsik niya sa trono si Romulus Augustus. Ang pangyayaring ito ang nagpabagsak sa kanlurang Imperyong Roman.